Hà thủ ô đỏ

Hà thủ ô đỏ là dược liệu quý có vị đắng, chát, tính ấm quy vào kinh Can, Thận. Chủ trị xơ vữa động mạnh, tiêu hóa kém, mất ngủ, cao huyết áp, tăng cholesterol trong máu. Cây thuốc này có chứa độc, vì vậy cần dùng đúng cách để tránh những tác dụng phụ nguy hiểm.

• Tên khác: Dạ giao đằng, dạ hợp, má ỏn, địa tinh, mằn năng ón, khua lình, măn đăng tua lìn, xạ ú sí
• Tên khoa học: Fallopia multiflora
• Họ: Rau răm – Polygonaceae

Mô tả về cây hà thủ ô đỏ

1. Đặc điểm thực vật

• Thân: Hà thủ ô đỏ là một loại cây sống lâu năm. Cây dây leo có thân mềm mọc cuốn vào nhau. Thân màu tím đỏ hoặc xanh.
• Lá: Hình trái tim, có chiều dài dao động từ 5 – 7 cm, một đầu lá rất nhọn, đầu kia có cuống dài nối liền với nhau
• Hoa: Thường ra vào tháng 10, có màu trắng, mọc ở ngay đầu cành hoặc đâm ra từ các nách lá thành cụm, hình chùy. Mỗi cụm mang nhiều hoa nhỏ. Bông hoa có 5 cánh mỏng.
• Quả: Cây cho ra quả khô, bên ngoài thấy rõ 3 cạnh, vỏ không thể tự mở.
• Củ: Được tạo thành từ rễ phình to, có màu đỏ

2. Dược liệu 

Củ hà thủ ô đỏ có hình tròn, dài, kích thước to nhỏ không đều nhau. Bên ngoài vỏ có nhiều nếp nhăn tạo thành những chỗ lồi lõm, màu đỏ.

Cắt ngang củ xuất hiện một lớp bần mỏng ở phía trong, màu nâu sẫm. Chất bột, mềm, màu đỏ hồng. Có đường vân gỗ ở giữa củ. Đưa lên miệng nếm thấy dược liệu có vị chát.

3. Phân bố

Hà thủ ô đỏ là loài bản địa ở Châu Á, trong đó nhiều nhất là ở Trung Quốc. Chúng chủ yếu mọc hoang trên các vùng đồi núi cao. Ngày nay, nhờ có tác dụng dược lý cao mà hà thủ ô được đem về trồng ở các vùng đồng bằng dùng phục vụ cho việc chữa bệnh.

Tại Việt Nam, loại dược liệu này được tìm thấy nhiều ở các tỉnh miền núi phía bắc, chẳng hạn như Lạng Sơn, Hòa Bình, Yên Bái, Sơn La, Lào Cai. Ở miền Trung có Thanh Hóa, Hà Tĩnh và Nghệ An. Miền Nam có nhiều nhất là ở Lâm Đồng, Phú Yên, Đắc Lắk

4. Bộ phận dùng

Củ hà thủ ô đỏ là bộ phận chính được sử dụng làm dược liệu trong đông y. Đôi khi dây, lá có thể được sử dụng

5. Thu hái – Sơ chế

Cây hà thủ ô đỏ có thể được trồng bằng một đoạn thân, hạt, củ hay cành bánh tẻ. Sau ít nhất 2 – 3 năm mới bắt đầu thu hoạch. 

Củ được thu hoạch vào mùa đông khi thân cây đã lụi tàn hết. Sau khi rửa sạch đất cát và cắt bỏ rễ con, cũ sẽ được phân loại theo kích thước to nhỏ. Củ to thì thái thành nhiều lát mỏng, củ nhỏ thì để nguyên. Dùng tươi hoặc phơi khô làm thuốc.

6. Bào chế thuốc

• Cách 1: Củ hà thủ ô đỏ thái miếng, đem ngâm qua đêm chung với đỗ đen đã được giã nát. sáng hôm sau đem đồ lên rồi đem phơi 1 nắng. Sau đó lại tiếp tục ngâm với đậu đen. Toàn bộ quy trình ngâm, đồ và phơi thuốc thực hiện tất cả 9 lần.
• Cách 2: Lấy củ hà thủ ô đem ngâm với nước vo gạo trong 1 ngày. Rửa sạch, cho vào nồi nấu cùng đỗ đen theo tỷ lệ 10g hà thủ ô đỏ x 100g đỗ đen. Thêm 2 lít nước và đun cho đến khi gần cạn hết nước. Lấy củ ra bỏ phần lõi bên trong, tẩm với phần nước đỗ đen còn lại rồi đem phơi. Tổng cộng thực hiện được 9 lần đồ, 9 lần phơi là tốt nhất.
• Cách 3: Lấy 1 kg hà thủ ô đỏ đem ủ với 0,25 lít rượu trắng. Khi rượu ngấm đều vào củ, đem đồ chín, phơi hoặc sấy khô.

7. Bảo quản

Dược liệu được đóng vào bịch hoặc bảo quản trong hũ có nắp đậy kín, để nơi khô ráo sẽ không bị ẩm mốc và giữ được lâu hơn.

8. Thành phần hóa học

Củ hà thủ ô đỏ còn sống chứa:

• Tinh bột
• Anthraglycosid
• Mangan
• Emodin
• Chất vô cơ
• Sắt
• Kẽm
• Rhein
• Crysophanol
• Canxi
• Tanin
• Anthraquinon
• Phospholipid

Vị thuốc hà thủ ô đỏ

1. Tính vị

• Vị đắng, chát
• Tính hơi ấm

2. Qui kinh

Dược liệu hà thủ ô đỏ quy vào 2 kinh Can, Thận

3. Công dụng của Hà Thủ ô đỏ

– Theo y học cổ truyền:

Hà thủ ô đỏ có tác dụng nhuận tràng, tiêu độc, bổ huyết. Chủ trị các chứng bệnh sau:

• Râu tóc bạc sớm
• Xơ vữa động mạch
• Mất ngủ
• Táo bón
• Suy nhược thần kinh
• Tiêu hóa kém
• Cao huyết áp
• Tinh trùng yếu
• Ho gà…

– Theo nghiên cứu hiện đại:

• Đối với hệ tiêu hóa: Thành phần anthranoid trong hà thủ ô đỏ có tác dụng kích thích nhu động ruột co bóp, thúc đẩy tiêu hóa, ngăn ngừa táo bón.
• Ở Can, Thận: Thử nghiệm nước sắc hà thủ ô đỏ trên chuột đã bị cắt bỏ tuyến thượng thận với liều lượng là 0,35g cho thấy dược liệu này có khả năng làm tăng hàm lượng đường glycogen được tích lũy ở gan chuột lên gấp 6 lần. Điều này có lợi cho người bị tiểu đường, tăng mỡ và cholesterol trong máu, thận hư suy.
• Đối với hệ thần kinh: Hà thủ ô đỏ cung cấp chất Lexitin gây cường tim ở ếch, kích thích tái tạo tế bào hồng cầu. Chính vì vậy mà dược liệu này được sử dụng làm thuốc chữa thiếu máu, rối loạn kinh nguyệt, khí hư bạch đới ở phụ nữ.
• Tác dụng kháng khuẩn: Nước sắc hà thủ ô đỏ thể hiện rõ tính ức chế đối với hoạt động của trực khuẩn lao
• Giảm cholesterol máu: Thử nghiệm nước sắc hà thủ ô đỏ trên chuột cống với liều 1,5g/ml cho thấy hàm lượng cholesterol trong máu chuột giảm.
• Chống oxy hóa: Các chất trong hà thủ ô đỏ còn có tác dụng chống oxy hóa, ngăn chặn sự phát triển của các gốc tự do gây bệnh trong cơ thể.

4. Cách dùng và liều lượng

• Liều lượng: 9 – 15g mỗi ngày dưới dạng dược liệu thô hoặc 10 – 30g dạng dược liệu đã qua chế biến

5. Độc tính, tác dụng phụ

Các thành phần antraglucosid, tanin, anthraquinon trong hà thủ ô đỏ đều có tính độc. Sử dụng nước sắc hà thủ ô sống liều 2,7g/kg và nước sắc hà thủ ô chế với liều 169,4g/kg trên động vật thí nghiệm trong lúc đang đói bụng cho thấy 50% trong số chúng đã bị chết.

Ngoài ra, dùng hà thủ ô đỏ không đúng cách, uống quá liều lượng cho phép hoặc dùng dược liệu chưa qua chế biến cũng có thể gây ra một số tác dụng phụ như:

• Dị ứng
• Tiêu chảy
• Ngộc độc
• Rối loạn điện giải
• Viêm thận
• Đau bụng
• Ngủ li bì
• Tê bì tay chân…

Bài thuốc chữa bệnh từ hà thủ ô đỏ

1. Chữa ho gà

Kết hợp 6 – 12g hà thủ ô đỏ với 1,5 – 3g cam thảo. Sắc lấy 300ml nước đặc chia làm 4 – 6 lần uống. Trường hợp bị tiêu chảy sau khi uống thuốc thì gia thêm các vị kha tử, giới tử xác.

2. Trị huyết hư, rụng tóc, râu tóc bạc sớm, táo bón, hay khát nước

Dùng 20g hà thủ ô đỏ chế, 20g huyền sâm và 20g địa hoàng. Sắc thuốc với 600ml cho cạn còn 1/2. Gạn ra, để thuốc nguội chia 3 lần uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang.

3. Chữa bạc tóc

Dùng 30g hà thủ ô đỏ chế, 15g tần quy, 30g sao tùng thục địa, 30g hoàng kì, 1 lít rượu trắng ngon. Các vị thuốc cho vào bình thủy tinh ngâm chung với rượu trắng trong nửa tháng. Khi sử dụng lấy 1 ly nhỏ ( khoảng 15 ml) uống mỗi ngày 2 – 3 lần.

4. Điều trị tinh trùng yếu, tăng huyết áp, xơ cứng mạch máu ở người già

Áp dụng bài thuốc chứa các thành phần gồm: 20g hà thủ ô đỏ, 16g thiên tinh, 16g tầm gửi dâu, 16g cỏ xước. Sắc uống đều đặn mỗi ngày 1 thang.

5. Chữa tổn thương thần kinh

Sắc 30g hà thủ ô đỏ lấy nước đặc. Chia làm 2 phần uống vào buổi sáng và buổi chiều trong 1 tháng liên tục.

6. Thông đại tiểu tiện, chữa tân dịch khô, huyết hư

Dùng 30 – 60g hà thủ ô đỏ tươi tùy theo tình trạng bệnh. Sắc uống hàng ngày.

7. Bồi bổ khí huyết, tăng sức mạnh cho gân cốt

Kết hợp hà thủ ô trắng với hà thủ ô đỏ lượng đều nhau. Cả hai đem ngâm trong nước vo gạo 3 đêm. Sau đó cho vào chảo nóng sao khô, tán nhuyễn, trộn với mật vo viên hoàn kích thước bằng hạt đậu xanh. Ngày uống 50 viên, uống chung với một ly rượu nhỏ vào lúc đói bụng.

8. Điều trị bệnh sốt rét

Người trưởng thành dùng 18g hà thủ ô với 1,5g cam thảo sắc trong 2 giờ liền. Gạn nước chia 3 lần uống trước các bữa ăn sáng, trưa, tối. 

Trẻ nhỏ bị sốt rét cũng có thể dùng bài thuốc này nhưng cần giảm liều lượng theo hướng dẫn của thầy thuốc.

9. Chữa tiểu tiện ra máu, tiểu buốt, tiểu dắt

Hái 1 nắm lá hà thủ ô đỏ và 1 nắm là huyết dụ. Cả hai cho vào ấm sắc lấy nước đặc rồi thêm một chút mật ong vào, trộn đều. Chia 2 lần uống.

10. Bổ máu, điều kinh

Dùng 1 rổ lớn rễ và lá hà thủ ô đỏ kết hợp với nửa kg đậu đen. Tất cả cho vào cối giã nát, đổ ngập nước vào ninh nhừ. Sau đó lọc lấy nước cốt cho trở lại vào nồi tiếp tục nấu trên lửa nhỏ để cô đặc thành cao lỏng. Cuối cùng cho thêm 1/2 lít mật ong nguyên chất vào hỗn hợp nấu sôi trở lại, tắt bếp.

Để cho cao thuốc nguội rồi cho vào hũ, đậy kín nắp lại dùng nhiều lần. Mỗi lần dùng 2 thìa cà phê. Có thể uống trực tiếp hoặc pha với nước đun sôi để nguội uống.

11. Trị táo bón, khó đi ngoài

Hà thủ ô đỏ tán bột, làm hoàn. Mỗi lần uống khoảng 25 – 35g x 3 lần một ngày.

12. Điều trị bệnh lang ben, bạch biến, trúng phong độc ở tỳ và phế

Dùng thang thuốc gồm hà thủ ô đỏ, vạn kim tử, chích thảo, đồng vân, kinh giới tuệ, uy linh tiên lượng bằng nhau. Tất cả nghiền thành bột mịn, trộn lẫn với nhau cho đều. Khi dùng lấy 4g pha với nước nóng hoặc rượu ấm uống sau ăn.

13. Chữa cao huyết áp, hoa mắt, tê cứng chi, váng đầu, thiếu máu

Chuẩn bị: Huyền sâm, hà thủ ô đỏ, nguyên sinh địa, cỏ nhọ nồi, bạch thược, trư cao mẫu, sa uyển tật lê, tang ký sinh, ngưu tất.

Sắc 1 thang uống làm 3 lần trong ngày. Qua hôm sau thay thang thuốc mới.

14. Chữa tăng cholesterol máu

Dùng 900g hà thủ ô đỏ tươi, đem thái mỏng, rang giòn rồi tán thành bột mịn. Mỗi lần sử dụng lấy 15g bột thuốc pha với nước đun sôi để nguội uống. 

15. An thần, bổ máu, giảm căng thẳng, lo âu, chữa mất ngủ, tóc bạc sớm

Chuẩn bị hà thủ ô đỏ, bạch thược, quy bản, bắc sa sâm mỗi vị 12g. Các vị thuốc trên làm thành một thang sắc uống hàng ngày.

16. Khu phong, tiêu độc, trị nóng trong, thấp nhiệt, lở loét ngoài da, rỉ nước vàng ở tổn thương

Chuẩn bị thang thuốc gồm: Hà thủ ô đỏ, bạch dương tiên, cam thảo, cây cù đèn, kinh giới, nhẫn đông hoa, mộc thông, thương truật, hạn liên tử, đồng vân, đăng tâm lượng bằng nhau. Sắc thuốc lấy nước uống mỗi ngày 1 thang.

Cách khác có thể tán thuốc thành bột rồi chế viên hoàn. Mỗi lần lấy 10g uống chung với rượu nhạt.

17. Trị xơ cứng động mạch, can thận bất túc, mạnh gân cốt, giúp mái tóc đen mượt

Dùng đỗ trọng, ngưu tất, trinh nữ tử, tang diệp mỗi vị 250g; Hạn liên cao, tang thầm cao, hắc chi ma cao, kim anh tử cao, hy thiêm thảo, thỏ ty tử mỗi vị 500g; Sinh địa 120g; Hà thủ ô đỏ 2,25 kg.

Các vị thuốc tán bột, trộn chung với cao và mật rồi vo thành những viên hoàn nặng khoảng 10g. Mỗi lần uống 1 hoàn x 2 lần/ngày.

18. Chữa bệnh mất ngủ, trong người buồn bực, ngủ hay mộng mị

Lấy hà thủ ô đỏ và đan sâm mỗi vị 12g, trân châu mẫu 60g. Sắc uống 1 thang trong ngày, dùng liên tục cho đến khi hết bệnh.

19. Chữa đau lưng mỏi gối, gan thận suy yếu, di tinh, khí hư ở phụ nữ

Dùng bài thuốc: Hà thủ ô đỏ chế 20g, ngưu tất, phá cố chỉ, bạch linh, kỷ tử, đương quy, thỏ ty tử, câu kỷ tử mỗi vị 12g. Tán thuốc thành bột mịn rồi trộn mật làm hoàn. Ngày uống 12g uống với nước muối pha loãng.

20. Chữa sốt rét kéo dài, sốt li bì

• Bài 1: Dùng hà thủ ô đỏ 16g, đương quy, trần bì, gừng, đảng sâm mỗi vị 12g. Đem tất cả nướng qua rồi sắc uống.
• Bài 2: Phối hợp 60g hà thủ ô đỏ sống với 20g đỗ đen và 12g trúc diệp sài hồ. Sắc thuốc rồi để qua đêm ngoài trời cho phơi sương. Sáng hôm sau đem vào đun nóng lại uống.

Kiêng kị khi dùng hà thủ ô đỏ

• Không dùng dược liệu chung với các loại gia vị có tính nóng như ớt, tiêu, hành, tỏi, gừng và cả củ cải trắng
• Kiêng ăn tiết canh, các loại cá da trơn, thức ăn tươi sống, đồ tanh khi dùng hà thủ ô đỏ
• Không uống rượu hà thủ ô đỏ và sử dụng các chế phẩm của nó trước 7 giờ sáng khi bụng đang trống rỗng
• Người đang bị rối loạn tiêu hóa, bệnh nhân bị huyết áp thấp, đường máu thấp, tỳ hư, người có thể đàm thấp, viêm đường ruột và các chứng viêm ở đường tiêu hóa khác tránh dùng.

Tham khảo thêm:

• Rau Càng Cua – Hình ảnh cây thuốc & công dụng trị bệnh
• Con Hải Sâm Biển có mấy loại? Công dụng và cách dùng
• 17 công dụng của măng tây và lưu ý khi dùng