CỦ MÀI

Củ mài mặc dù mọc hoang dại nhưng lại được sử dụng rất rộng rãi trong đời sống, có mặt trong rất nhiều bài thuốc chữa bệnh. Tác dụng chính của nó là chữa suy nhược cơ thể, đồng thời bồi bổ ngũ tạng.

• Tên gọi khác: Hoài sơn, sơn dược, chỉnh hoài hay khoai mài.
• Tên khoa học: Dioscorea Persimilis
• Họ: Củ Nâu (Dioscoreaceae)

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Củ mài là một loại cây dây leo cuốn có phần thân khá nhẵn với màu hơi đỏ hồng. Phần rễ mầm lên thành củ, dài có khi tới hơn 1m, đường kính khoảng từ 2 – 10cm cùng nhiều rễ con. Mặt phía ngoài của củ mài có màu vàng nâu, tương đối nhẵn. Bên trong khi bẻ ra sẽ thấy có màu trắng ngà và không xuất hiện xơ.

Lá của cây là lá đơn, mọc đối nhau có hình tim dài cùng cuống dài, mép lá nhẵn. Mỗi chiếc lá thường sẽ có khoảng 5 – 7 gân lá mọc tỏa ra từ gốc.  Ở các kẽ lá mọc lên những củ con còn được gọi là thiên hoài hoặc dái củ mài. 

Bộ phận hoa thì mọc thành từng chùm ở các kẽ lá, bao gồm nhiều hoa nhỏ có màu trắng vàng. Phần quả là quả nang có 3 cánh, phía trong có các hạt cánh mỏng với màu nâu xỉn.

2. Bộ phận sử dụng

Phần rễ củ.

3. Phân bố

Dược liệu này được tìm thấy ở nhiều nước như Trung Quốc, Việt Nam, Thái lan, Myanmar và điển hình là ở vùng Himalayas. Ở Việt Nam, củ mài xuất hiện khá nhiều ở các tỉnh miền Bắc và miến Trung từ Huế trở ra, nhất là ở Hà Giang, Quảng Ninh, Thanh Hóa, Nghệ An.

4. Thu hái và sơ chế

Củ mài có thể được thu hái vào bất cứ mùa nào trong năm, phổ biến nhất là mùa thu đông. Khi cây đã chết khô thì đào để lấy phần rễ củ và cắt bỏ phần gốc thân.

Sau khi lấy được phần củ mài thì đem đi rửa sạch rồi gọt vỏ và ngâm trong phèn chua khoảng từ 2 – 4 giờ cho bớt nhớt. Tiếp đến vớt ra rửa lại cho sạch và cho vào lò sấy lưu huỳnh tới khi củ mềm ra. Mang củ ra phơi cho đến khi se lại rồi sấy lưu huỳnh thêm 24 giờ nữa. Sau đó tiến hành phơi cho đến khi khô. Muốn nhanh hơn có thể sấy ở nhiệt độ 50 – 60°C.

5. Bảo quản

Dược liệu củ mài nên được bảo quản trong túi kín để ở nơi khô ráo, thông thoáng. Điều này sẽ giúp tránh được ẩm mốc hay sâu mọt.

6. Thành phần hóa học

Dược liệu củ mài có chứa khoảng 63,25% tinh bột, 0,45% lipid, 6,75% protid, 2- 2,8% chất nhầy.

Ngoài ra, nó còn có thêm các thành phần khác như dioscin, allantoin, saponin có nhân sterol, cholin cùng hàng loạt các axit amin và nguyên tố vi lượng.

Vị thuốc củ mài

1. Tính vị

Dược liệu có vị ngọt, tính bình.

2. Quy kinh

Quy vào các kinh Tỳ, Vị, Phế, Thận.

3. Tác dụng dược lý

Theo y học hiện đại:

• Chữa suy sinh dưỡng, suy nhược cơ thể
• Hỗ trợ tiêu hóa, chữa bệnh khó tiêu
• Tăng cường tuần hoàn máu
• Hỗ trợ kiểm soát đường huyết ở người bệnh tiểu đường

Theo Đông y:

• Công dụng: Bổ phổi, bổ thận, mạnh tỳ vị, sinh tân dịch, giữ sinh khí.
• Chủ trị: Tiêu hóa kém, tả lỵ lâu ngày, suy nhược cơ thể, ho lâu ngày yếu mệt, đái rắt, đái tháo miệng khát, di tinh, phụ nữ khí hư.

4. Cách dùng – Liều dùng

Dùng củ mài ở dạng thuốc sắc hay thuốc bột. Liều dùng khoảng 12 – 30 gram mỗi ngày. Có thể dùng đơn lẻ hay kết hợp với các loại dược liệu khác.

Các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu củ mài

Với nhiều thành phần hữu ích, từ lâu đời củ mài đã góp mặt trong rất nhiều bài thuốc. Cụ thể như:

1. Chữa kiết lỵ, tiêu chảy lâu ngày do tỳ vị hư nhược

• Bài thuốc 1: Dùng củ mài, bạch truật, đảng sâm, cam thảo mỗi loại 80g; biển đậu 60g; trần bì, liên nhục, cát cánh, ý dĩ nhân, sa nhân mỗi loại 30g. Tán tất cả các nguyên liệu thành bột mịn sau đó trộn đều lên. Người lớn dùng mỗi lần 8 – 12g, ngày 1 – 3 lần. Trẻ em thì giảm 1/2 liều. Có thể dùng với nước sôi nguội hay đem sắc thành nước uống.
• Bài thuốc 2: Chỉ sử dụng củ mài, đem sao vàng rồi tán thành bột. Tiếp đến cho vào một chút nước cơm và muối rồi đem trộn đều thành hồn hợp như hồ ăn của trẻ em. Mỗi lần chỉ nên dùng từ 8 – 10g củ mài.
• Bài thuốc 3: Cần có 60g củ mài, 120g nhục thung dung, 180g ngũ vị tử, 90g đỗ trọng đã sao vàng, 30g thần phục, 30g ba kích, 30g ngưu tất, 30g thục địa, 30g trạch tả, 30g xích thạch chỉ. Tất cả các nguyên liệu này đem tán bột rồi trộn với hồ và vò viên. Tốt nhất chỉ nên làm viên có kích thước bằng hạt đậu đen. Mỗi lần có thể uống từ 20 – 25 viên.

2. Bài thuốc kiện tỳ tiêu thực, sử dụng cho trẻ em

• Dược liệu: 60g củ mài sao vàng, 45g bạch biển đậu sao vàng, 45g sơn trà, 45g mạch nha,  45g đương quy, 45g thần khúc, 30g bạch truật sao vàng, 30g trần bì, 30g sử quân tử, 20g hoàng liên, 20g cam thảo.
• Thực hiện: Tất cả dược liệu đã chuẩn bị đem tán thành bột mịn rồi trộn với mật ong và vò thành từng viên cỡ bằng hạt đậu đen. Mỗi lần cho trẻ uống chỉ 3g thuốc, 2 – 3 lần/ngày.

3. Chữa chứng di tinh nhiều lần

• Bài thuốc 1: Sử dụng củ mài, phục linh, bạch truật, táo nhân, kim anh, khiếm thực, đảng sâm mỗi loại 12g; viễn chí, ngũ vị tử mỗi loại 6g; cam thảo 4g. Đem sắc nước để uống mỗi ngày.
• Bài thuốc 2: Cần có 200g củ mài, 100g ý dĩ, 100g hạt sen, 100g củ sung. Các nguyên liệu đem sao vàng, phơi hay sấy cho khô rồi tán thành bột mịn. Mỗi ngày sử dụng khoảng 12g với nước cơm.
• Bài thuốc 3: Dùng 10g củ mài cùng 10g quả chốc xôi đem sao vàng. Sau đó sắc với nước uống như uống trà mỗi ngày.

4. Chữa đái tháo đường

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị 24g củ mài; tri mẫu, hoa phấn, hoàng kỳ, cát căn mỗi loại 12g; cam thảo 4g; ngũ vị tử 6g. Sao vàng tất cả dược liệu đã chuẩn bị rồi sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc 2: Cần có 180g củ mài, 90g liên tử, 40g phục linh, 350g ngũ vị tử, 300g thỏ ty tử. Các dược liệu này đem tán thành bột mịn rồi trộn với hồ và rượu, sau đó vò viên bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần có thể dùng khoảng 20 – 30 viên với nước cơm.
• Bài thuốc 3: Sử dụng 24g hoài sơn, 9g mạch môn đông, 9g thiên hoa phấn. Đem sắc với nước để uống hằng ngày.

5. Bài thuốc chữa suy dinh dưỡng kèm tiêu chảy ở trẻ em

• Dược liệu: Chuẩn bị 100g củ mài, 100g ý dĩ, 50g phòng đẳng sâm, 50g bạch truật, 100g mạch nha, 25g hạt cau, 25g vỏ quýt.
• Thực hiện: Đem các dược liệu đã chuẩn bị đi sao vàng rồi tán thành bột mịn và trộn đều. Mỗi ngày cho trẻ uống khoảng từ 15 – 20g bột.

6. Bài thuốc chữa đau lưng

• Dược liệu: Củ mài, sơn thù du mỗi loại 10g; đỗ trọng, ba kích, ngưu tất mỗi loại 12g; ngũ gia bì, quế tâm, độc hoạt, cẩu tích mỗi loại 8g, phòng phong 6g.
• Thực hiện: Đem tất cả các dược liệu đã chuẩn bị tán thành bột mịn. Sau đó trộn đều và thêm mật ong vào để vò thành từng viên cỡ bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần uống tầm 10 viên, nên dùng khi bụng đói.

Những lưu ý khi dùng củ mài

Dược liệu củ mài chống chỉ định với những người thấp nhiệt hay đang bị táo bón. Hiện nay, trên thị trường có nhiều nơi đang bày bán củ mài giả được làm từ khoai mì non. Bạn cần chú ý để tránh mua phải hàng kém chất lượng, gây ảnh hưởng xấu cho sức khỏe trong quá trình sử dụng.

Bài viết đã đề cập đến một số thông tin về dược liệu củ mài. Để có thể sử dụng an toàn và hiệu quả nhất, bạn nên trao đổi thêm với bác sĩ để nhận lời khuyên.