Cây lưỡi bò

Lưỡi bò mặc dù là một loại cây mọc dại nhưng lại có nhiều tác dụng chữa bệnh không phải ai cũng biết. Trong Đông y, dược liệu này còn được gọi là thổ đại hoàng, xuất hiện phổ biến trong các bài thuốc chữa hắc lào, mụn nhọt, viêm da. Ngoài ra, cây lưỡi bò còn được dùng làm vị thuốc nhuận tràng, chữa táo bón hay tiêu hóa kém.

• Tên gọi khác: Cây chút chít, Thổ đại hoàng, Ngưu thiệt, Dương đề.
• Tên khoa học: Rumex crispus L.
• Họ: Rau răm (Polygonaceae).

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Lưỡi bò là loại cây thảo sống hằng năm, có thể cao đến 1m. Rễ cây rất khỏe còn phần thân mọc đứng, có rãnh dọc và ít phân nhánh. Các lá ở gần gốc thường to hơn nhiều so với các lá ở phần trên.

Lá dưới thân rộng từ 5 – 7cm, còn các lá giữa thân thường thon thuôn và tù 2 đầu. Cả 2 mặt của lá có màu giống nhau, nhẵn, mép nguyên, phiến lá hình mũi mác dài, hẹp.

Hoa màu xanh mọc ở ngọn, đặc biệt càng về phía đỉnh càng mọc sát nhau. Cuống hoa mảnh dài từ 1 – 3cm và có đốt ở phần gốc. Bao hoa có 6 mảnh, vòng trong tròn và kéo dài ra thành 1 đầu nhọn. Quả có hình 3 cạnh và nằm ngay trong bao hoa. Mùa hoa rơi vào khoảng từ tháng 2 đến tháng 6.

2. Bộ phận dùng

Rễ củ và lá của cây lưỡi bò là những bộ phận được dùng làm vị thuốc.

3. Phân bố

Ở nước ta, cây mọc hoang ở khắp nơi, nhất là tại những ruộng ẩm hay trong các ruộng mạ, ruộng rau muống đã khô nước. Thường mọc vào khoảng từ tháng 1 đến tháng 5 hằng năm.

4. Thu hái và sơ chế

Dược liệu thường được thu hái quanh năm nhưng mùa thu đông được cho là thời điểm tốt nhất. Sau khi đào lấy rễ từ cây già thì đem bỏ rễ con. Có thể để nguyên hay thái mỏng rồi đem phơi hoặc sấy khô và bảo quản dùng dần.

Mô tả vị thuốc: Là mấu rễ tròn, dài khoảng 10 – 20cm, đường kính khoảng 1 – 1,5cm. Phần vỏ phía ngoài có màu nâu tươi hay vàng nâu và có vết nhăn dọc. Khi cắt ngang thì vết cắt không bằng phẳng và lổn nhổn màu vàng, có mùi nhẹ.

5. Bảo quản

Đối với dược liệu đã được phơi hay sấy khô cần đựng vào trong túi kín và bảo quản ở những nơi khô thoáng.

6. Thành phần hóa học

Phân tích dược liệu cây lưỡi hổ ghi nhận sự xuất hiện của các thành phần sau:

• antraglucozit
• tanin
• axit chrysophanic
• emodin

Vị thuốc cây lưỡi bò

1. Tính vị

Theo các tài liệu Đông y, dược liệu có vị đắng hơi chua, tính mát và có độc ít.

2. Quy kinh

Chưa có tài liệu ghi nhận.

3. Tác dụng dược lý

• Công dụng: Thanh nhiệt, sát trùng, thông đại tiện.
• Chủ trị: Dược liệu thường được dùng để chữa hắc lào, viêm da, mụn ghẻ, táo bón, tiêu hóa kém, mất ngủ, viêm đại tràng mãn tính…

4. Cách dùng – liều lượng

Có thể kết hợp dược liệu với các vị thuốc khác và dùng ở dạng thuốc sắc, tán bột hay giã đắp ngoài da. Liều dùng được khuyến cáo mỗi ngày cho trường hợp nhuận trường là 1 – 6g còn tẩy xổ là 2 – 12g.

Các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu cây lưỡi bò

Sau đây là một số bài thuốc quen thuộc có sử sụng cây lưỡi bò làm vị thuốc:

1. Bài thuốc chữa thiếu máu do thiếu sắt, mất ngủ ở phụ nữ mang thai, sinh đẻ

• Chuẩn bị: 30g rễ cây lưỡi bò, 10g kê nội kim, 15g đan sâm.
• Thực hiện: Cho các vị thuốc trên vào ấm sắc cùng 1 thăng nước trên lửa nhỏ. Nước cô lại còn khoảng 150ml là đạt. Loại bỏ bã và chia đều thành 2 lần uống. Duy trì mỗi ngày 1 thang trong khoảng 15 ngày.

2. Bài thuốc hỗ trợ điều trị viêm da tiếp xúc

• Chuẩn bị: 20g rễ cây lưỡi bò, 20g hoàng bá cùng 30g sinh địa du.
• Thực hiện: Các vị thuốc đem rửa sạch cho vào ấm sắc nước rồi đắp trực tiếp lên vùng da tổn thương. Đáp ứng với các trường hợp sưng hay loét có tiết nhiều dịch.

3. Bài thuốc chữa mụn trứng cá

• Trường hợp thấp nhiệt nhiều: Cần chuẩn bị 30g rễ cây lưỡi bò, 30g đan sâm, 30g sinh địa, 30g cam thảo, 9g hoắc hương, 9g bột lan, 30g ý dĩ, 15g phục linh. Cho vị thuốc vào ấm sắc lấy nước loại bã, chia làm nhiều lần uống, dùng 1 thang/ngày.
• Trường hợp nhiệt nặng: Chuẩn bị 30g rễ cây lưỡi bò, 30g đan sâm, 30g sinh địa, 30g cam thảo, 15g xuyên quân, 9g đan bì cùng 9g hoa hòe. Cho tất cả vị thuốc vào ấm sắc lấy nước đặc. Loại bỏ bã chia đều làm 2 lần uống, dùng 1 thang mỗi ngày.
• Trường hợp ngứa nhiều: Cần 30g rễ cây lưỡi bò, 30g địa phu tử, 9g khổ sâm, 30g bạch tiên bì, 30g đan sâm, 30g sinh địa, 30g cam thảo, 15g xuyên quân cùng 15g đại thanh diệp. Đem các vị thuốc sắc lấy nước, bỏ bã uống ngày 1 thang.
• Trường hợp nhọt mủ nặng: Cần 30g rễ cây lưỡi bò, 30g rau diếp cá, 15g đại thanh diệp, 30g đan sâm, 30g sinh địa, 30g cam thảo, 15g xuyên quân, 15g bồ công anh cùng 15g tảo hưu. Tất cả vị thuốc sắc lấy nước, bỏ bã uống trong ngày, dùng 1 thang/ngày.
• Trường hợp sẹo thâm: Chuẩn bị 30g rễ cây lưỡi bò, 8g đương quy, 8g cúc hoa, 30g đan sâm, 30g sinh địa, 30g cam thảo, 15g xuyên quân, 8g tạo giác thích cùng 8g mẫu lệ. Đem các vị thuốc đi sắc lấy nước, bỏ bã. Chia làm nhiều lần uống, dùng mỗi ngày 1 thang.

4. Bài thuốc chữa cảm cúm

• Chuẩn bị: 30g rễ cây lưỡi bò, 50g thạch cao sống (sấy sẵn), 30g rễ sắn dây cùng 30g sài hồ.
• Thực hiện: Các vị thuốc đem cho hết vào ấm, đổ thêm 3 chén nước sắc trên lửa nhỏ lấy 1 chén. Lọc bỏ phần bã rồi chia đều thành 2 lần uống, ngày dùng 1 thang.

5. Bài thuốc hỗ trợ điều trị viêm đại tràng mãn tính

• Chuẩn bị: 30g rễ cây lưỡi hổ, 30g khổ sâm, 10g đỗ trọng, 10g địa du cùng với 10g bạch cập.
• Thực hiện: Các vị thuốc này đem cho vào nồi, đổ thêm 600ml nước. Sắc đến khi còn 100ml là đạt. Lọc bỏ bã, dùng thuốc khi còn ấm khoảng 37 – 39°. Sử dụng ống thụt hậu môn đưa vào sâu khoảng 20cm rồi từ từ bơm thuốc vào. cần giữ thuốc trong vòng 12 tiếng đồng hồ. Mỗi liệu trình kéo dài 20 ngày, nghỉ 5 ngày sau đó có thể tiếp tục liệu trình kế tiếp.

6. Bài thuốc trị u tế bào lưỡi ác tính

• Chuẩn bị: 10g rễ cây lưỡi bò, 30g quyền bá, 30g cương miên căn, 30g thạch kiến xuyên, 15g bản lan căn, 30g bạch hoa xà thiệt thảo, 10g từ trường khanh, 10g thổ hoàng bá, 3g nông cát lị, 10g mộ hương, 15g nhan cầu.
• Thực hiện: Các vị thuộc trên đem cho vào ấm sắc kỹ với 1 thăng nước trong 30 phút. Chia làm nhiều lần uống, chỉ dùng mỗi ngày 1 thang.

7. Bài thuốc xổ

• Chuẩn bị: 6g rễ cây lưỡi bò cùng với 3g cam thảo.
• Thực hiện: Cho các vị thuốc trên vào ấm sắc với 300ml đến khi còn phân nửa. Chia làm 2 – 3 lần uống vào buổi sáng khi bụng đói.

8. Bài thuốc chữa chứng ngứa ngoài da lâu ngày không khỏi

• Chuẩn bị: 1 ít rễ cây lưỡi bò cùng 1 ít khinh phấn.
• Thực hiện: Cho dược liệu vào cối giã lấy nước rồi thêm khinh phấn vào trộn đều để được hỗn hợp sệt. Xức thuốc trực tiếp lên vùng da bị ngứa khoảng 3 – 5 lần sẽ khỏi.

9. Bài thuốc trị đại tiện ra máu

• Chuẩn bị: 1/2 chén rễ cây lưỡi bò còn nguyên vỏ cùng 1/2 chén gừng giã.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem tẩm giấm rồi sắc lấy nước, bỏ bã. Dùng mỗi ngày 1 thang, có thể chia nước thuốc thành nhiều lần uống.

10. Bài thuốc chữa hắc lào

• Chuẩn bị: 90g rễ cây lưỡi bò cùng 600ml rượu.
• Thực hiện: Đem dược liệu đi rửa sạch rồi phơi khô và cho vào bình sành hoặc thủy tinh. Đổ ngập rượu lên ngâm trong 10 ngày. Vệ sinh vùng da bị tổn thương rồi dùng rượu thuốc thoa lên ngày 1 lần. Thực hiện đều đặn trong vòng 5 ngày liên tục.

11. Bài thuốc chữa mụn nhọt sưng đau nhưng chưa vỡ mủ

• Chuẩn bị: 15g rễ cây lưỡi bò cùng 1 ít dấm.
• Thực hiện: Cần rửa sạch dược liệu, thái mỏng rồi trộn đều với dấm. Sau đó đắp trực tiếp lên mụn khoảng 1 – 2 giờ rồi tháo ra. Ngày thực hiện 1 lần, liên tục trong 3 ngày.

12. Bài thuốc chữa mẩn ngứa do nhiệt

• Chuẩn bị: 15g lá cây lưỡi bò.
• Thực hiện: Rửa sạch dược liệu rồi giã nát. Vệ sinh và lau khô vùng da bị mẩn ngứa rồi xát nhẹ lá lưỡi bò lên. Thực hiện 2 lần/ngày.

13. Bài thuốc chữa viêm da thần kinh

• Chuẩn bị: 8 chỉ rễ cây lưỡi bò cùng với 6g khô phàn.
• Thực hiện: Hai vị thuốc trên đem tán thành bột rồi trộn đều với 1 ít dấm. Sau đó bôi trực tiếp lên vùng da đau ngứa, tần suất 1 – 2 lần/ngày.

14. Bài thuốc dùng khi da nổi lên từng đám nhỏ kết vẩy, ngứa, ra mồ hôi

• Chuẩn bị: 2 lượng rễ cây lưỡi bò, 1/2 lượng sinh khương, 6g khô phàn cùng 3g khinh phấn.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem quyết nhuyễn để lấy nước rửa. Trước khi rửa cần dùng tay cạo nhẹ cho tróc vẩy để nước thuốc thấm vào da dễ hơn.

15. Bài thuốc chữa táo bón

• Chuẩn bị: 4g rễ cây lưỡi hổ cùng với 4g cam thảo.
• Thực hiện: Rửa sạch hai vị thuốc trên rồi cho vào ấm sắc với 3 bát con nước để thu lấy 1 bát. Bỏ phần bã đi và chia đều thành 2 lần uống trong ngày. Duy trì đều đặn mỗi ngày 1 thang trong vòng 3 ngày liên tục.

16. Bài thuốc chữa tím do dị ứng, xuất huyết nội

• Bài thuốc 1: Cần có 30g cả cây lưỡi bò. Cho vị thuốc vào ấm, đổ thêm 600ml nước sắc trên lửa nhỏ. Thu lấy khoảng 200ml, lọc bỏ phần bã, chia làm 2 lần uống, này dùng 1 thang.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị rễ cây lưỡi hổ lượng tùy ý. Vị thuốc đem tán thành bột, mỗi lần lấy 9g uống với nước sôi ấm. Tần suất dùng: 2 lần/ngày.

**Lưu ý: Tuyệt đối không sử dụng dược liệu cây lưỡi bò cho những người hư hàn hay đang bị tiêu chảy.

Những thông tin về dược liệu cây lưỡi bò được đề cập trong nội dung bài viết trên chỉ có giá trị tham khảo. Người bệnh cần trao đổi kỹ lưỡng với thầy thuốc nếu muốn dùng các bài thuốc chữa bệnh có chứa dược liệu này. Tuyệt đối không tự ý áp dụng khi chưa nhận được hướng dẫn chi tiết từ người có chuyên môn.