Khế

Lá, vỏ, thân, rễ và quả của cây khế đều có tác dụng trị bệnh. Nhân dân thường dùng vị thuốc này để trị chứng nổi mề đay mẩn ngứa, dị ứng ngoài da, bí tiểu, cảm cúm, viêm họng, ho khan và ho có đờm. Ngoài ra khế còn chứa vi chất dinh dưỡng dồi dào giúp tăng cường sức đề kháng và cải thiện sức khỏe.

• Tên gọi: Khế chua, Ngũ liêm tử, Dương đào, Khế giang.
• Tên khoa học: Averrhoa carambola
• Tên dược: Fructus Averrhoa carambola
• Họ: Chua me đất (danh pháp khoa học: Oxalidaceae)

Mô tả dược liệu cây khế

1. Đặc điểm của cây khế

Khế là cây gỗ thường xanh, chiều cao trung bình từ 8 – 12m. Lá hình kép lông chim, mỗi lá gồm khoảng 3 – 5 đôi lá chét, phiến lá chét hình trái xoan, mỏng, mép lá nguyên.

Hoa mọc thành chùm xim, cụm hoa ngắn, hình cầu, thường mọc ở nách lá. Hoa có màu tím hoặc hồng xen lẫn trắng. Quả có kích thước lớn, 5 cạnh, khi cắt ra có hình ngôi sao năm cánh. Cây khế thường ra hoa vào tháng 4 – 8 và sai quả vào tháng 10 – 12.

2. Bộ phận dùng

Vỏ cây, hoa, lá, rễ và quả khế đều được dùng để làm thuốc.

3. Phân bố

Cây khế có nguồn gốc ở Malaysia và Ấn Độ. Hiện nay loài thực vật này đã được di thực và trồng nhiều ở nước ta. Có 2 giống khế thường gặp nhất là cây khế ngọt và khế chua.

4. Thu hái – sơ chế

Hoa và quả thu hái theo thời vụ. Lá, rễ và thân được thu hái quanh năm.

5. Bảo quản

Nơi khô ráo và thoáng mát.

6. Thành phần hóa học

Quả khế chứa nhiều thành phần dinh dưỡng dồi dào, bao gồm chất xơ, protein, vitamin A, K, E, B5, C, kali, magie, đồng và một số hợp chất thực vật như gallic acid, quercetin, epicatechin,…

Vị thuốc khế

1. Tính vị

• Rễ, thân và lá khế có vị chua, chát, se, tính bình.
• Quả khế có vị ngọt, chua, tính bình.
• Hoa khế có vị ngọt, tính bình.

2. Quy kinh

Đang cập nhật.

3. Tác dụng dược lý của khế chua

– Tác dụng của cây khế theo Đông Y:

• Công năng: Quả khế có tác dụng lợi tiểu, tăng tiết nước bọt, tiêu viêm, long đờm, thanh nhiệt, giải uế, khử phong. Rễ có tác dụng chỉ thống và trừ phong thấp. Hoa khế có tác dụng trừ sốt rét. Lá và thân khế có tác dụng lợi tiểu, tiêu viêm.
• Chủ trị: Đau khớp, đau đầu mãn tính, lách to gây sốt cao, đau họng, ho kéo dài, viêm dạ dày, sổ mũi, chấn thương gây đau nhức, viêm mủ ngoài da, thân hư, sởi,…

– Tác dụng của quả khế theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Hợp chất beta-carotene trong khế chua có tác dụng cải thiện thị lực, kích thích vị giác, tăng cường sức đề kháng và thúc đẩy quá trình trao đổi chất.
• Khế chứa vitamin C và hàm lượng flavonoid dồi dào, có tác dụng tiêu trừ gốc tự do, tăng tổng hợp collagen, bảo vệ mạch máu và duy trì sức khỏe xương khớp.
• Ngoài ra các hợp chất chống oxy hóa từ quả khế còn có tác dụng hỗ trợ quá trình thải độc tố, tăng cường hệ miễn dịch và ngăn ngừa tế bào ung thư.
• Với lượng chất xơ dồi dào, khế có tác dụng cải thiện nhu động ruột, giảm chứng táo bón, điều hòa đường huyết và giảm men gan.
• Hàm lượng pectin trong quả khế còn có công dụng hạ cholesterol trong cơ thể, bảo vệ tế bào gan và kiểm soát cân nặng.
• Khế là một trong những loại trái cây chứa hàm lượng canxi dồi dào. Dùng nước ép khế có thể ngăn ngừa loãng xương và các bệnh xương khớp mãn tính.
• Quả khế có khả năng ức chế một số vi khuẩn thường gặp như E. coli, Salmonella typhi, Microbial bacillus cereus,…
• Lá khế có đặc tính sát trùng, giảm dị ứng, có thể dùng để chữa ung nhọt, bệnh chàm, rôm sảy ở trẻ nhỏ.
• Vitamin B9, B5 và vitamin A trong quả khế có tác dụng bảo vệ thành mạch, làm sạch mạch máu và ngăn ngừa các bệnh lý về tim.

4. Cách dùng – liều lượng

Có thể dùng khế ở dạng sắc uống hoặc dùng ngoài. Liều lượng trung bình: Hoa 4 – 12g/ ngày, quả và lá 20 – 40g/ ngày, rễ và vỏ cây 10 – 12g/ ngày.

Một số bài thuốc chữa bệnh từ lá, quả, rễ, thân và bông khế

1. Bài thuốc chữa chứng nổi mề đay và ngứa da

• Chuẩn bị: Lá khế 20g.
• Thực hiện: Rửa sạch, nấu lấy nước uống. Đồng thời dùng lá khế tươi, rửa sạch, giã nát và đắp ngoài. Hoặc cũng có thể nấu lá khế lấy nước tắm 2 lần/ ngày.

2. Bài thuốc trị chứng đau họng và sổ mũi

• Chuẩn bị: Quả khế tươi 90 – 120g.
• Thực hiện: Rửa sạch, ép lấy nước uống cho đến khi khỏi.

3. Bài thuốc trị lá lách sưng to gây sốt cao

• Chuẩn bị: Quả khế chua tươi.
• Thực hiện: Ép lấy nước và uống cùng với nước ấm.

4. Bài thuốc chữa chứng bí tiểu và đau đầu

• Chuẩn bị: Lá khế tươi 100g (sao thơm).
• Thực hiện: Sắc với 750ml còn 300ml, đem chia thành 2 lần uống và dùng trước khi ăn.

5. Bài thuốc trị chứng tiểu tiện không thông, choáng váng, đau đầu

• Chuẩn bị: Lá chanh tươi 20 – 40g và lá khế tươi 100g.
• Thực hiện: Đem ngâm rửa sạch, sau đó giã nát và vắt lấy nước. Chia thành 2 lần uống và dùng trước khi ăn.

6. Bài thuốc chữa mẩn ngứa và dị ứng ngoài da

• Chuẩn bị: Lá khế tươi.
• Thực hiện: Giã nát thoa lên vùng da cần điều trị. Nếu dị ứng nặng, nên dùng đồng thời với nước sắc từ vỏ núc nác.

7. Bài thuốc trị chứng mụn nhọt, lở loét, da chân bị nước ăn, ngứa ngáy

• Chuẩn bị: Lá thanh hao, lá long não và lá khế, mỗi thứ 1 ít.
• Thực hiện: Rửa sạch, nấu nước tắm.

8. Bài thuốc trị chứng ho khan và ho có đờm

• Chuẩn bị: Hoa khế.
• Thực hiện: Đem tẩm rượu gừng hoặc nước gừng rồi sao thơm. Mỗi ngày dùng 4 – 12g sắc uống.

9. Bài thuốc phòng bệnh sốt xuất huyết

• Chuẩn bị: Sinh địa, lá tre, mã đề, lá dâu và sắn dây mỗi vị 12g, lá khế 16g.
• Thực hiện: Đem sắc uống hằng ngày.

10. Bài thuốc trị chứng co giật do sốt cao ở trẻ nhỏ

• Chuẩn bị: Lá dành dành, hoa khế, kim ngân hoa và cỏ nhọ nồi mỗi vị 8g, bạc hà 4g, cam thảo 4g.
• Thực hiện: Sắc đặc, dùng nước chia thành nhiều lần uống.

11. Bài thuốc trị chứng dị ứng do tiếp xúc với sơn ta

• Chuẩn bị: Quả khế tươi.
• Thực hiện: Thái thành miếng sau đó đắp lên vùng da bị tổn thương.

12. Bài thuốc chữa chứng bí tiểu

• Chuẩn bị: 1 củ tỏi và 1 quả khế tươi.
• Thực hiện: Giã nát và trộn đều, sau đó đắp trực tiếp lên rốn để làm thông đường tiểu.

13. Bài thuốc trị cảm cúm

• Chuẩn bị: 3 quả khế nước và 50ml rượu.
• Thực hiện: Giã nhuyễn và vắt quả khế lấy nước, đem hòa với rượu uống.

14. Bài thuốc hỗ trợ điều trị bệnh ung thư kèm sốt

• Chuẩn bị: Lá khế tươi.
• Thực hiện: Rửa sạch và bọc trong vải vắt lấy nước, thêm đường vào và đun sôi. Thêm nho, cam, chuối thái nhỏ và táo tây (gọt vỏ, cắt miếng). Tiếp tục đun cho sôi và dùng ăn khi nóng.

15. Bài thuốc giải ngộ độc mã tiền

• Chuẩn bị: Quả khế tươi.
• Thực hiện: Ép lấy nước cho bệnh nhân uống (nên uống nhiều). Sau khi sơ cứu cần đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất để được điều trị và xử lý kịp thời.

16. Bài thuốc chữa phong nhiệt, nổi mề đay mẩn ngứa

• Chuẩn bị: Vỏ khế.
• Thực hiện: Cạo bỏ lớp vỏ ngoài, dùng 40g sắc uống. Đồng thời nên dùng lá khế tươi (sao qua) xoa lên da thường xuyên để giảm ngứa và phục hồi vùng da tổn thương.

17. Bài thuốc trị chứng sởi ở trẻ em

• Chuẩn bị: Vỏ cây khế và lá khế.
• Thực hiện: Sắc uống.

18. Bài thuốc trị viêm bàng quang, viêm âm đạo gây tiểu buốt, tiểu ra máu

• Chuẩn bị: Rễ cỏ tranh 40g, lá khế 100g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày 1 thang cho đến khi thuyên giảm.

19. Bài thuốc trị bệnh viêm họng

• Chuẩn bị: Lá khế tươi 40g.
• Thực hiện: Rửa sạch, để ráo, giã lấy nước cốt, thêm vài hạt muối vào và ngậm.

20. Bài thuốc trị ho do lạnh kèm theo đờm

• Chuẩn bị: Hoa khế 20g, cam thảo nam 12g, kinh giới 8 – 10g, tía tô 8 – 10g.
• Thực hiện: Đem hoa khế sao qua, sau đó tẩm thêm nước gừng và sao lần 2. Cho các vị thuốc vào sắc với 750ml nước còn lại 300ml, chia thành 3 lần uống và dùng hết trong ngày. Nên áp dụng bài thuốc liên tục trong 6 ngày để trị dứt điểm và tránh tái phát.

21. Bài thuốc phòng ngừa hậu sản cho phụ nữ sau khi sinh

• Chuẩn bị: Vỏ cây hồng bì 30g, quả khế 20g và rễ cây quả giun 20g.
• Thực hiện: Sắc với nhiều nước và uống thay nước lọc.

22. Bài thuốc chữa ngộ độc nấm

• Chuẩn bị: Đậu ván đỏ 20g, lá khế 20g và lá lốt 10g.
• Thực hiện: Dùng nguyên liệu tươi, đem rửa sạch, giã nát và thêm 200ml nước vào. Đun cho sôi, để nguội và chắt lấy nước uống hết một lần. Thực hiện khoảng 2 – 3 lần.

Tác hại – Lưu ý khi dùng quả khế

• Quả khế chứa axit oxalic có thể cản trở quá trình hấp thu canxi từ những thực phẩm khác. Vì vậy không nên dùng quá nhiều khế – đặc biệt là đối với trẻ trong giai đoạn phát triển, người mắc bệnh thận và người có nguy cơ loãng xương cao.
• Khế chua chứa nhiều axit, vì vậy không nên dùng cho người mắc các bệnh lý về dạ dày và hạn chế ăn khi đói.
• Song song với việc áp dụng bài thuốc, bạn có thể dùng món ăn từ khế để tăng cường khả năng đề kháng và cải thiện sức khỏe.

Khế có thành phần dinh dưỡng và tác dụng dược lý đa dạng. Tuy nhiên bạn chỉ nên bổ sung loại quả này với liều lượng vừa phải để tránh kích thích dạ dày và tăng nguy cơ loãng xương. Nếu có bất cứ vấn đề nào phát sinh trong thời gian điều trị, nên chủ động liên hệ với thầy thuốc để được tư vấn chuyên môn.